Ιανουάριος: λαογραφία - παροιμίες- έθιμα - τραγούδια

Ιανουάριος​, Γεννάρης, Καλαντάρης​, Μεγαλομηνά​ς, Τρανός, Κρυαρίτης
Ένα μικρό κομμάτι λαογραφικής νεοελληνικής ύλης έχει δημιουργηθεί με αφορμή το όνομα αυτού του μήνα.
Η ύλη αυτή σχετίζεται με το ρήμα "γεννώ" που από τη μια είναι ομόηχο με το όνομα Γενάρης, από την άλλη όμως είναι εντελώς άσχετο ετυμολογικά.
Ο Ιανουάριος λοιπόν, οφείλει την ονομασία του στο θεό Ιανό της αρχαίας Ρώμης, ο οποίος είχε δύο πρόσωπα που ήταν μεν κολλημένα το ένα με το άλλο, αλλά κοίταζαν το καθένα προς αντίθετη κατεύθυνση.
Στίχοι δημοτικών τραγουδιών και νεοελληνικά γνωμικά μας φανερώνουν ότι η γέννηση του Ιησού βοήθησε να ερμηνευτεί ευκολότερα το ακατανόητο λατινικό όνομα Ιανός.

Έτσι ενισχύθηκε η άποψη της νεοελληνικής παρετυμολογίας Γενάρης - γεννώ. Σε αυτό βοήθησε και η μετέπειτα λαϊκή παρατήρηση πως το μήνα αυτόν γεννούν τα γιδοπρόβατα.
Ο Γενάρης γεννά όχι αρνιά και κατσίκια, αλλά το χιόνι και το κρύο.
Αυτή η εκδοχή υπερισχύει στα νησιά του Αιγαίου.
Στην αρχαία Ελλάδα αποκαλείτο Γαμηλιών.
Έχει ημέρες 31.
Η ημέρα έχει ώρες 9.45΄και η νύχτα 14.15

* Οι κυριότερες γιορτές του μήνα.
1. Βασίλειος, Βασιλική, 2. Σίλβεστρος, Σίλβα, Μερόπη, 6. Φώτης, Φωτεινή, Φανή, Θεοφάνης, Ιορδάνης, 7. Ιωάννης, Ιωάννα, Πρόδρομος, 8. Θεόφιλος, 11. Θεοδόσης, 17. Αντώνιος, Αντωνία, 18. Αθανάσιος, Αθανασία, 20. Ευθύμιος, Ευθυμία, 24. Πολυξένη, Ξένη, 25. Γρηγόριος, 26. Ξενοφώντας, 27. Χρυσόστομος.

* Τα τρόφιμα του μήνα.
- Λεμόνια, πορτοκάλια, καρότα, κουνουπίδι, μπρόκολο, λάχανο, μαρούλια, σέλινο, αβοκάντο, αχλάδια, μανταρίνια, μήλα, αγκινάρες, αντίδια, βρούβες, κρεμμύδι, μάραθος, πατάτες, παντζάρια, πράσα, ραδίκια, σπανάκι, τσουκνίδες.
- Λαβράκι, γόπα, τσιπούρα, σαργός, κουτσομούρα, μπαρμπούνι, σφυρίδα, βραστόψαρα, γλώσσα, λυθρίνι, ροφός, σκορπίνα, συναγρίδα, μαρίδα, χειλού, καλαμάρι, χταπόδι, στρείδια, μύδια.

* Οικολογικές εργασίες.- Ανθοκομία.
Προσοχή στα κυκλάμινα που αρχίζουν να ανθίζουν. Φυτεύουμε γαρίφαλα και καμπανούλες με καταβολάδες. Καθαρίζουμε τα λουλούδια από τα ξερά. Φυτεύουμε γαζίες όταν οι μέρες είναι καλές και σε σπορεία μοσχεύματα χρυσάνθεμων. Προφυλάσσουμε από το κρύο όλα τα λουλούδια και πιο πολύ τις μπιγόνιες. Φυτεύουμε επίσης πασχαλιές και τριανταφυλλιές.
- Λαχανοκομία.
Σπέρνουμε ραδίκια, σινάπια και φυτεύουμε φράουλες. Μαζεύουμε κουνουπίδι, αγκινάρες, λάχανα, καρότα και σέλινα. Περιποιούμαστε το λαχανόκηπο για λαχανικά (πρώιμα). Αν υπάρχει
θερμοσπορείο σπέρνουμε αγγούρια, ντομάτες, πιπεριές και μελιτζάνες.

Μία από τις ωραιότερες δημώδεις ελληνικές παροιμίες για τον Γενάρη είναι:
Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος
και τον Απλίλ΄ κριάρι (ή σκύλος τον Αλωνάρη)
ούλο το χρόνο κόκορας
και γάτος τον Γενάρη.
Ενώ σε μια άλλη παραλλαγή αναφέρεται:
Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος
τον Αύγουστο κριάρι
όλο το χρόνο κόκορας
και γάτος τον Γενάρη.

• Αδελφέ Μιχάλη, τώρα τον Γενάρη, οι δύο ένας γίνονται και ο μοναχός κουβάρι.
• Αρχιμηνιά, καλή χρονιά, με σύγκρυα και παγωνιά.
• Άσπρος Γενάρης, νηστικός ο μεροκαματιάρης.
• Βαρύ το καλοκαίρι βαρύς και ο Γεναροχειμώνας.
• Βροχερός Γενάρης, Αύγουστος νοικοκύρης.
• Γενάρη γέννα το παιδί, Φλεβάρη, φλέβισέ το.
• Γενάρη διαβολόμηνα ποτέ σου μην ξανάρθεις.
• Γενάρη και Φλεβάρη καταβολάδα και ξινάρι.
• Γενάρη καλαντάρη τα κορίτσια σου που τα ‘χεις στα θολόστακτα κρυμμένα.
• Γενάρη μήνα κλάδευε και λίσγο μη γυρεύεις.
• Γενάρη μήνα κλάδευε και το φεγγάρι χέστο.
• Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μην κοιτάζεις.
• Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μην ξετάζει.
• Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξύδι.
• Γενάρη, μήνα του Χριστού κι αρχιμηνιά του κόσμου.

• Που να σου να Γεναρη καλε και ξακουστιαρη
• Γενάρης στεγνός κι ο κόπος σου διπλός.
• Γενάρης στεγνός, νοικοκύρης πλούσιος.
• Γενάρης χωρίς χιόνι, κακό μαντάτο.
• Γεναριάτικο πουλί Αυγουστιάτικο αυγό.
• Γεναριάτικο φεγγάρι με τ' Άη Γιαννιού τη χάρη.
• Γεναριάτικο φεγγάρι, ήλιος ημέρας μοιάζει.
• Δέκα μέρες του Γεναράκη, ίσον μικρό καλοκαιράκι.
• Εγέλασεν ο Γενάρης.
• Έκαμε κι ο Γενάρης ήλιο.
• Κάλλιο να 'δω σκυλί λυσσασμένο παρά ζεστό ήλιο τον Γενάρη.
• Κλάδεμα του Γενάρη κάθε μάτι και βλαστάρι.
• Κότα πίτα το Γενάρη, κόκορα τον Αλωνάρη.
• Κότα τον Γενάρη, κέφαλο τον Αλωνάρη.
• Κότα, χήνα το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη.
• Κόψε ξύλα τον Γενάρη μην κάψεις τα παλούκια.
• Κόψε ξύλο τον Γενάρη και μην καρτερείς φεγγάρι.
• Μα 'μουν γάτος τον Γενάρη κι ας μην είχα άλλη χάρη.

• Μωρή πουτάνα αμυγδαλιά π' ανοίγεις τον Γενάρη δεν καρτερείς την Άνοιξη ν' ανοίξουμ' όλοι αντάμα.
• Ο Γενάρης δε γεννά μήτε αβγά μήτε πουλιά, μόνο κρύο και νερά.
• Ο Γενάρης κι αν γεννά, του Καλοκαιριού μηνά.
• Ο Γενάρης κι αν γεννάται του καλοκαιριού θυμάται. (Αλκυονίδες ημέρες)
• Ο λαγός και το περδίκι κι ο κακός ο νοικοκύρης το Γενάρη χαίρονται.
• Οι γεναριότικες νύχτες, για να περάσουν θέλουν συντροφιά και κουβέντα.
• Όποιος θε να βαμπακώσει, τον Γενάρη θε ν' οργώσει.
• Όποιος θέλει να βαμβακώσει, τον Γενάρη ας οργώσει.
• Όποιος σπέρνει το Γενάρη, παίρνει την ανεμοζάλη.
• Όρνιθα το Γενάρη, κέφαλος τον Αλωνάρη.
• Σ' όσους μήνες έχουν «ρο», μπάνιο με ζεστό νερό.
• Τ' Αλωναριού τα μεσημέρια , και του Γεναριού οι νύχτες.
• Τ' Αυγούστου και του Γεναριού, τα δυο χρυσά φεγγάρια.
• Το Γενάρη κόβε ξύλα και φεγγάρι μην κοιτάζεις.
• Το Γενάρη το ζευγάρι διάβολος θε να το πάρει.
• Το Γεναριάτικο φεγγάρι είναι για κλάδο.
• Το χιόνι του Γενάρη κοπριά, του Μάρτη φωτιά.
• Τον Γενάρη κλάδευε και τον Φλεβάρη απόσκαφτε.
• Τον κακό Γενάρη το κασόνι έχει τη χάρη.
• Του Αυγούστου και του Γεναριού το φεγγάρι φωτάει σαν ημέρα.

• Του Γενάρη οι ξαστεριές του Αυγούστου οι συννεφιές το ίδιο πράμα είναι.
• Του Γενάρη το ζευγάρι διάβολος θε να το πάρει.
• Του Γενάρη το φεγγάρι ήλιος της ημέρας μοιάζει.
• Του Γενάρη το φεγγάρι λάμπει σαν μαργαριτάρι.
• Του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο μέρας μοιάζει.
• Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα να 'ναι μέρα.
• Του Γενάρη το φεγγάρι την ημέρα σιγοντάρει.
• Του Γενάρη το φεγγάρι, πάρα λίγο να 'ναι μέρα.
• Του Γεναριού η καλοκαιριά όλα τα δέντρα τα γελά.
• Του Γεναριού το φεγγάρι είναι σαν του Αλωνάρη.
• Τυρί μαλλί τον Αύγουστο κι αγγούρια τον Γενάρη.
• Τώρα το μεσοχείμωνο ζητάει κι η γριά ξυλάγγουρα.
• Φάε βετούλι τον Γενάρη και γίδα τον Αλωνάρη.
• Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και τη Λαμπρή βρεμένη.
• Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χαρές θα 'ν' τον Αλωνάρη.
• Χιόνια του Γενάρη, χαρές του Αλωνάρη.
• Χιονίζει ο Γενάρης, ξεψυχάει ο γαϊδουριάρης.
• Χιόνισ' έβρεξ' ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ' αλέθουν.
• Χιόνισε έβρεξε ο Γενάρης, ούλοι οι μύλοι αλέθουν.
• Χορεύει σαν Γεναριάτικος διάβολος και σαν Αυγουστιάτικος τρίβολος.
• "Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις"
• "Του Γενάρη το φεγγάρι, ήλιος της ημέρας μοιάζει"
• "Τώρα τον Γενάρη, οι δύο ένας γίνονται και ο μοναχός κουβάρι"

Γιορτές και Έθιμα
Μήνας γιορτών μπορεί να ονομαστεί με τις πολλές γιορτές που έχει ο Γενάρης.
Η πρώτη μέρα του μήνα είναι η πρωτοχρονιά και γιορτάζεται σ' όλο τον κόσμο με λαμπρότητα, μεγαλοπρέπεια και πολλές εκδηλώσεις. Αυτή η ημέρα καλύπτεται από ένα πλήθος λαϊκών εθίμων, με πράξεις και ενέργειες μαγικές, που έχουν την προέλευσή τους στα βάθη των αιώνων. Οι ελληνικές λαϊκές παραδόσεις, θέλουν τον Άγιο Βασίλειο είτε ζευγολάτη που γυρίζει και ευλογεί τα χωράφια, είτε οδοιπόρο ή μάντη. Τη μέρα αυτή γιορτάζεται η μνήμη του Αγίου Βασιλείου, που είναι ένας από τους μεγαλύτερους πατέρες της εκκλησίας. Ο Αγιος Βασίλης ενσαρκώνει για το λαό, το πνεύμα του καινούργιου χρόνου. Η καλοσυνάτη μορφή του με τη λευκή γενειάδα, τα κάτασπρα μαλλιά το γλυκό χαμόγελο, το μειλίχιο βλέμμα, δεσπόζει παντού, τριγύρω μας τις μέρες τις γιορτινές. Αυτή την εικόνα η λαϊκή φαντασία έπλασε και ριζώθηκε στην ψυχή μας. Και τον οραματιζόμαστε να έρχεται από τη μακρινή Καισάρεια, φορτωμένος δώρα και χίλια καλά. Από το Βυζάντιο και συγκεκριμένα από το χειρόγραφο του δωδεκάτου αιώνα, έχουμε το επόμενο αλφαβητάριο, που θυμίζει παρόμοια νεοελληνικά που τα λένε σήμερα τα παιδιά.
Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς στη Σιάτιστα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας κάνουν τυρόπιτα ή κολοκυθόπιτα γλυκειά και μέσα βάζουν νόμισμα τον παρά που λένε. Πριν αρχίσει το φαγητό κόβουν την πίτα σε κομμάτια για κάθε άτομο στο σπίτι, χωράφια, αμπέλια και ζώα και κατόπιν ψάχνουν να βρουν το νόμισμα. Όποιος βρει το νόμισμα είναι τυχερός της χρονιάς και κάτι καλό θα του συμβεί.
Με την ημέρα της Πρωτοχρονιάς συνδέθηκαν διάφορες προλήψεις, όπως η επιλογή από την οικογένεια του ατόμου το οποίο θα περάσει πρώτο το κατώφλι του σπιτιού, το πρωί της πρώτης του έτους για το "ποδαρικό". Την ίδια μέρα αποφεύγουν να προσφέρουν ο,τιδήποτε, έξω από το σπίτι, ούτε να ρίξουν νερό έξω απ' αυτό.
Στις 6 Ιανουαρίου είναι η γιορτή των Φώτων, που θεωρείται μεγάλη Χριστιανική γιορτή, γιατί τότε αγιάζονται τα νερά. Αυτή η γιορτή συμβολίζει την παλιγγενεσία του ανθρώπου και ο λαός τη λέει "Μεγάλη γιορτή, Θεότρομη". Είναι η μέρα που βαφτίσθηκε ο Χριστός απ' τον Αη-Γιάννη τον Πρόδρομο στ' άγια νερά του Ιορδάνη. Και από τότε πιστεύεται πως κάθε φορά, την ημέρα των Αγίων Θεοφανείων αγιάζονται τα νερά της βροχής ο λαός μας το λέει αγιονέρι, που πέφτει απ' τον ουρανό και αγιάζει τα σπαρτά και τα χορτάρια της γης. Την βροχή τη λένε αγιασμένη και χαίρονται το δάκρυ της. Το αγίασμα που παίρνει απ' την εκκλησία, ο λαός μας, την ημέρα των Φώτων, το κρατάει με μεγάλη ευλάβεια και πιστεύει απόλυτα στη θαυματουργή δύναμή του. Μ' αυτό αγιάζει τα χωράφια, σπαρτά, τις γωνιές των σπιτιών, τα μαντριά, τα ζωντανά και όλο το βίο του, απ' άκρη σ' άκρη. Ένα μπουκάλι, γιομάτο αγιασμό και κλεισμένο καλά, θα το πάρει στα αμπέλια του. Εκεί, θα σκάψει, συνήθως στη μέση τ' αμπελιού, και θα το χώσει στο χώμα για να φυλάει τ' αμπελόχτημα από κάθε αρρώστια και κακό. Οι ζευγολάτες, πιστεύουν πως ξημερώνοντας τα Φώτα, το βράδυ στο παχνί τους μιλούν ακόμα και τα καματερά τους. Κουβεντιάζουν, λένε και αυτά με το Χριστό. Φτάνει βλέπεις, ο Χριστός ίσαμε εκεί, γιατί αυτά τον πρωτοζέσταιναν την ώρα της Γέννεσής του, μέσα στη θεία σπηλιά, όταν τον κυνηγούσε η ανθρώπινη κακία, μ' οδηγό το συμφέρον των ολίγων. Την παραμονή των Φώτων γίνεται στην εκκλησία ο αγιασμός και ο παπάς γυρίζει όλα τα σπίτια με το σταυρό και τ' αγιάζει. Λένε τότε την παροιμία "Σαν ο Παπάς με το σταυρό".
Παράλληλα η έκτη Ιανουαρίου αποτελεί ένα ορόσημο για τη λαογραφία των ευρωπαϊκών χωρών. Έθιμα παλιά, συνήθως προχριστιανικά στις ρίζες τους επιζούν και συνεχίζουν τον εορτασμό τους προσκολλημένα στο χριστιανικό εορτασμό των Θεοφανείων. Πολλά απ' αυτά συνδέονται με πρωτόγονες λαϊκές δοξασίες γύρω από τις χειμερινές τροπές του ήλιου. Πόσο γνωστή λαογραφικά, είναι η νύχτα της παραμονής των Θεοφανείων και πόση έχει ασκήσει επίδραση σε θρύλους ευρωπαϊκούς, γίνεται αμέσως φανερό, αρκεί μόνο να θυμηθούμε τον όρο "Δωδέκατη νύχτα". Μέσα στη νύχτα αυτή σμίγουν και συναδελφώνονται τα τραγικά και τα ευτράπελα. Και λέγεται δωδέκατη, γιατί είναι η τελευταία του Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων. Στη Γερμανία και την Αυστρία όλα τα καταστρεπτικά δαιμόνια διώχνονται τη νύχτα των Θεοφανείων, κυνηγημένα από τους δυνατούς θορύβους που κάνουν μεταμφιεσμένοι και μη. Ανάλογα συμβαίνουν και σ' άλες ευρωπαϊκές χώρες, με περισσότερη ιδιόρρυθμη εκδήλωση στην Πορτογαλία και στην Αγγλία.
Στη Σιάτιστα τα Θεοφάνεια γίνονται τα καρναβάλια "Τα μπουμπουσάρια" και για το λόγο αυτό συγκεντρώνεται πολύς κόσμος στη Σιάτιστα. Η λέξη "Μπουμπουσάρια" είναι παραφθορά του ονόματος "Εμπουσα". Ηταν δε Εμπουσα κατά τις δοξασίες των προγόνων μας φάσμα νυχτερινό με πόδια γαϊδάρου, που άλλαζε μορφές από τη μια στιγμή στην άλλη και τρόμαζε τα παιδιά.Επίσης τα Θεοφάνεια στη Σιάτιστα μετά τη θεία λειτουργία και συγκεκριμένα μετά την εκφώνηση του "Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου στου Κύριε..." η εκκλησία δονείται από το εκκωφαντικό "Κύριε Ελέησον...".
Μετά την απόλυση της εκκλησίας οι επίτροποι, κρατώντας ένα κουδούνι γυρίζουν στα σπίτια και μοιράζουν από ένα κομμάτι γλυκειά πίτα παίρνοντας χρήματα για την εκκλησία. Η πίτα αυτή έχει μέσα της ένα φλουρί. Σε όποια οικογένεια πέσει το φλουρί δίνεται η τιμή να παρασκευάσει την πίτα για τα θεοφάνεια της επόμενης χρονιάς.
Οι επίτροποι που μοιράζουν αυτή την πίτα λέγονται "Πνιχτάδες" ίσως από το πνίξιμο του σταυρού στο αγίασμα κατά την τελετή του Αγιασμού.
Στις 7 του μήνα είναι η γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του Βαπτιστή.
Στις 17 του μήνα είναι η γιορτή του Αγίου Αντωνίου και στις 18 του Αγίου Αθανασίου. Του Αγίου Αθανασίου η ημέρα μεγαλώνει μια ώρα. Γι' αυτό πολλοί λένε "Αη-Θανάσης ήλθε, καλοκαίρι ήλθε".
Στις 20 Ιανουαρίου είναι η γιορτή του Αγίου Ευθυμίου.
Για τους Αγίους Αντώνιο, Αθανάσιο και Ευθύμιο υπάρχει ο εξής μύθος:
"Οι τρεις Αγιοι πήγαιναν μαζί. Ο Αγιος Ευθύμιος ήταν σπανός και οι άλλοι δυο δεν τον ήθελαν. Κάποτε σ' ένα ταξίδι τους στην έρημο σηκώθηκαν οι δυο πρωί - πρωί και έφυγαν. Για να τους προκάνει ο Αγιος Ευθύμιος στη βία του επάνω, κόλλησε το κεφάλι του γαϊδάρου στο μουλάρι (γι' αυτό από τότε το μουλάρι έχει αυτιά γαϊδάρου) καθώς οι άλλοι φεύγοντας έκοψαν τα κεφάλια απ' τα δυο ζώα, που ήταν του Αγίου Ευθυμίου. Τους πρόκαμε και επειδή ήξερε την αιτία που δεν τον ήθελαν, έπιασε με τα δυο του χέρια το πρόσωπό του και αμέσως φύτρωσε μια γενειάδα που ακούμπησε στη γη.
Στις 30 Ιανουαρίου είναι η γιορτή των Τριών Ιεραρχών του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Η γιορτή των μεγάλων αυτών ιεραρχών είναι η γιορτή των ελληνικών και χριστιανικών γραμμάτων. Την ημέρα αυτή στη Σιάτιστα τελείται πανηγυρική θεία λειτουργία καθώς και μνημόσυνο των ευεργετών των σχολείων της πόλης.